Chhiáⁿ an-chong NunitoPOJ jī-hêng, phòe-ha̍p Firefox Browser lâi tha̍k.
請安裝NunitoPOJ字型，配合Firefox瀏覽器來讀
◉Tè Khái-sū
Chhin-ài ê siàu-liân-ke! Téng-pái kóng “ài ka-kī ta̍k-hāng chhoân hō͘ hó, khoán hō͘ piān, ta̍k-ūi kau pêng-iú” (Kong-pò 3796 kî). Taⁿ beh-lâi kóng che sī sím-mi̍h ì-sù. Lán nā ōe kì-ti̍t Má-thài Hok-im 25 chiuⁿ hia “cha̍p ê chāi-sek-lí ê phì-jū”, tō chai “Só͘-í, tio̍h kéng-séng, in-ūi hit-ê ji̍t hit-ê sî lín m̄ chai.” (13 chat, Hiān-tāi pán) Góa sui-bóng m̄-sī choan-ka, m̄-koh mā bóng kóng kúi-hāng-á, beh án-chóaⁿ pī-pān hit-ê sî.
Kok-chè-hoat kap hiàn-chèng thé-chè
Tâi-oân Ki-tok Tiúⁿ-ló Kàu-hōe tī 1977 nî ê “Jîn-koân Soan-giân” ū kóng beh hō͘ Tâi-oân chiâⁿ-chòe chi̍t ê “sin koh to̍k-li̍p ê kok-ka”. M̄-koh Tiong-hôa Bîn-kok (ROC) sī “kū koh bô to̍k-li̍p”–ê. 1971 nî Liân-ha̍p-kok (UN) Tāi-hōe 2758 hō koat-gī kā Chiúⁿ Kài-se̍k ê tāi-piáu kóaⁿ–chhut-khì í-āu, Tiong-hôa Jîn-bîn Kiōng-hô-kok (PRC) tō chhú-tāi ROC ah (khòaⁿ Kong-pò 3813 kî: Iâu Ka-bûn). Ài chù-ì, m̄-sī Tiong-kok hun-lia̍t pun-chòe 2 ê! Tùi kok-chè-hoat lâi kóng, sī kâng 1 ê kok-ka (Tiong-kok) lāi-té toh-chi̍t-ê chèng-hú hǒng sêng-jīn ê būn-tê (recognition of government), m̄-sī kok-ka kám ū hun-lia̍t iah-sī bô oân-choân chiap-sòa (kè-sêng) ê būn-tê (state dissolution, succession).
2024 nî Tiong-kok Kok-bîn Tóng ê hù-chóng-thóng hāu-soán-jîn Tiō Siáu-khong hit-tia̍p piān-lūn mā ū kóng ROC hiàn-hoat sī hàm-kó͘, “liân-ngāu teh khan-si”. Nā khì-kàu Tâi-pak chhī-lāi khòaⁿ Tiong-chèng Biō (Kong-pò 3815 kî), chhù-téng ê chhia-lián (ji̍t-thâu?) kap thâu-chêng khiā–leh teh kò͘ ê ōe-peng, kám ū-châi-tiāu kā gōa-kok lâng kái-soeh chia ROC m̄-sī tùi Liân-ha̍p-kok hǒng kóaⁿ–chhut-lâi ê Chiúⁿ chèng-koân ê iân-sio̍k? Ài chai, Tâi-oân pún-sin pēng bô hǒng kóaⁿ–chhut-lâi, sī Chiúⁿ chèng-koân ê tāi-piáu hǒng kóaⁿ niâ. 2007 nî Tân Chúi-píⁿ chóng-thóng bat ēng Tâi-oân ê miâ-gī sin-chhéng ka-ji̍p Liân-ha̍p-kok (m̄-sī ROC tó-tńg-khì UN, in-ūi sin-chhéng ê phoe oân-choân bô kóng-tio̍h ROC). Sui-jiân bô sêng-kong, mā-sī ū kiàn-li̍p Tâi-oân chiâⁿ-chòe “sin koh to̍k-li̍p ê kok-ka” ê ki-chhó͘, in-ūi sī óa-phēng Tâi-oân jîn-bîn chū-koat ê koân-lī, m̄-sī chhun pòaⁿ-tiâu-miā ê ROC ké-tìⁿ Tiong-kok beh kap-lâng ko-ko-tîⁿ.
Āu-pái nā beh sêng-kong, tō ài chhoân hō͘ hó: Nā kan-na chóng-thóng iah-sī chèng-hú (hêng-chèng ki-koan) chhut-bīn, kám ū-kàu? Á-sī ài kong-bîn tâu-phiò, sīm-chì chè-hiàn tāi-hōe? Nā chiàu Kok-chè Hoat-têng tī 2010 nî koan-hē Kosovo ê chu-sûn ì-kiàn (advisory opinion) hām 1990 nî Lietuva Koh-chài To̍k-li̍p Hoat (Aktas dėl Lietuvos nepriklausomos valstybės atstatymo) ê keng-giām lâi khòaⁿ, li̍p-hoat úi-oân choân-thé lâi tāi-piáu jîn-bîn eng-kai ū-thong.
Chham-ú kok-chè cho͘-chit
Tōa-kok ū in pa̍t-khoán ê phiat-pō͘, bô tiāⁿ-tio̍h su-iàu kok-chè-hoat kap kok-chè cho͘-chit. Nā-sī tiong-sió hêng kok-ka, kok-chè kui-chek kap to-pêng gōa-kau (multilateral diplomacy) ū-sî-á sī piàⁿ-seⁿ-sí ê tāi-chì.
Chhiūⁿ thâu-tú-á kóng–ê, lán m̄-thang khong-su bōng-sióng: siūⁿ-beh ēng ROC ê miâ-gī “tò-tńg-khì” Liân-ha̍p-kok; lia̍h-chún khah bē hùi-khì, koh thang ti̍t-chiap chò UN An-choân Lí-sū-hōe ê siông-jīm lí-sū kok! Taⁿ chiok-chōe UN hōe-oân kok lóng chin ū ì-kiàn: In kám-kak siông-jīm lí-sū kok kan-na 5 ê, koh ū hó͘-koat koân, chiâⁿ bô kong-pêⁿ, bô tō-lí. Nā beh chiâⁿ-chòe UN hōe-oân kok, tio̍h chèng-keng ēng Tâi-oân ê miâ-gī (Kong-pò 3816 kî).
Tâi-oân ū chham-ú Sè-kài Bō͘-e̍k Cho͘-chit (WTO), A-chiu Thài-pêng-iûⁿ Keng-chè Ha̍p-chok Hōe (APEC) chiah-ê keng-chè te̍k kok-chè cho͘-chit ê keng-giām. Taⁿ mā siūⁿ beh chham-ú UN hē-thóng koán-lí ōe-seng kap bîn-iōng hâng-khong ê cho͘-chit: WHO, ICAO. M̄-koh chò UN ê hōe-oân kok sī chham-ka kui ê hē-thóng (UN System): m̄-niā keng-chè, koh ū chióng-chióng chèng-tī, an-choân, bûn-hòa kàu-io̍k, khoân-kéng pó-hō͘, choân-kiû hoat-tián téng-téng ê gī-tê. Lán beh án-chóaⁿ bīn-tùi chiah ê tāi-chì? Kok-lāi kám ū thêng-sū lâi chham-siông chit-khoán koat-tēng? Kú 2 ê lē:
1. Tùi 1970 nî-tāi í-lâi, UN koat-gī ta̍k-ê khah hó-gia̍h ê (kang-gia̍p-hòa) kok-ka ài khai kok-bîn chóng só͘-tek (gross national income, GNI) ê 0.7% chòe koaⁿ-hong hoat-tián oān-chō͘ (official development assistance) pang-chān khah sàn (teh hoat-tián) ê kok-ka. Che Tâi-oân beh án-chóaⁿ ta̍t-sêng? (Gōa-kau Pō͘ kong-pò͘ 2022 nî ê pí-lē sī 0.055 %.)
2. Lán tiāⁿ-tiāⁿ kóng Tâi-oân sī hái-iûⁿ kok-ka. Án-ne lán beh chhiam UN Hái-iûⁿ Hoat Kong-iok (UNCLOS)–bô? Beh án-chóaⁿ chun-siú chiah ê kui-kí? Tû-liáu UN í-gōa, koh ū kî-tha sek-ha̍p Tâi-oân ê kok-chè cho͘-chit, chhin-chhiūⁿ Tang-lâm-A Kok-ka Cho͘-ha̍p (ASEAN) hām Keng-chè Ha̍p-chok kap Hoat-tián Cho͘-chit (OECD). Chiah–ê mā ài ta̍uh-ta̍uh-á chim-chiok.
Chun-Siú Kok-chè jîn-tō hoat
1916 nî Kàu-hōe-pò 371 koàn khan-teng ê bûn-chiuⁿ “Lūn Tek-kok” tō ū kóng-tio̍h “bān-kok ê kong-hoat”; taⁿ kiò-chò “Kok-chè Jîn-tō Hoat” (International Humanitarian Law, IHL), sī sio-chiàn ê sî mā tio̍h chun-siú ê kui-chek (jus in bello). Chit-phiⁿ bûn-chiuⁿ siu tī Tâi-oân bûn-ha̍k ê kim-soān-chio̍h (Chiúⁿ Ûi-bûn téng pian, 2024 nî). Hia siá: “Chit pái sio-thâi Tek-kok ū hoān-tio̍h bān-kok kong-hoat chin chōe hāng”, sī kóng Tē 1 chhù Sè-kài Tāi-chiàn. Kū-nî joa̍h–lâng Hàn-kong ián-si̍p ê sî, Kok-hông Pō͘ ū hoat “kau-chiàn kui-chek” ê khah-phìⁿ (rules of engagement card, 交戰規則卡) hō͘ kun-jîn, soat-bêng kok-chè jîn-tō hoat. M̄-koh án-ne kám ū kàu-gia̍h? Chò-peng–ê kám chi̍t tiuⁿ chóa-kak-á, kúi kú-á ōe tō liáu-kái chit-khoán tō-lí? Si̍t-chāi kóng, ta̍k-kok ê Âng Si̍p-jī Hōe lóng ū thui-kóng IHL kàu-io̍k ê chek-jīm.
Koh ū-lâng kiàn-gī Tâi-oân eng-kai chiap-siū Kok-chè Hêng-sū Hoat-īⁿ ê koán-hat-koân (jurisdiction), kóng nā sio-chiàn ê sî, tú-tio̍h chiàn-cheng chōe (war crime) ê chêng-hóng án-ne khah ū pó-chiòng. M̄-koh hoán-tò-tńg kóng, nā Tâi-oân ê peng-á hǒng kò chiàn-cheng chōe, chèng-hú kám ū-beh chhiàⁿ siáⁿ-lâng kā piān-hō͘? Choân Tâi-oân chit-pān ê lu̍t-su ū kúi ūi? Chiah–ê lóng-sī ài chún-pī ê khang-khòe.
Khoàn-bián
Hun-lân pò-chóa Päivälehti (1889 nî chhòng-khan, taⁿ hō-chò Helsingin Sanomat) thâu-pái pò-tō Formosa ê sin-bûn sī 1890 nî ê hoán-loān. M̄-koh lán kan-na ū hoán-khòng pō-chèng ê thoân-thóng bô-kàu-gia̍h, mā ài gâu pī-pān, ōe-hiáu khí-chō. Tēⁿ Ngá-î tī Kong-pò 3791 kî, koh Kong-pò 3800 kî ê siā-lūn lóng ū thê-chhíⁿ lán Iâ-so͘ ê kà-sī: “Tio̍h chai, góa chhe lín chhut–khì, chhin-chhiūⁿ sàng iûⁿ ji̍p-khì chhâi-lông ê tiong-kan. Só͘-í, tio̍h chhin-chhiūⁿ chôa hiah-ni̍h lêng-khiáu, chhin-chhiūⁿ hún-chiáu hiah-ni̍h sûn-liông.” (Má-thài 10:16, Hiān-tāi pán) Chia mā kâng-khoán ēng chit-chat keng-bûn lâi kā lán ta̍k-ke khoàn-bián.
